Özet
Ülkemizde yakın tarihlerde meydana gelen; Marmara, Bolu-Düzce-Kaynaşlı, Bingöl, Dinar, Van ile yakın tarihlerde yaşadığımız Elazığ-Sivrice, İstanbul, İzmir depremleri ve son olarak derin acılar bırakacak etkileri uzun süre devam edecek Kahramanmaraş Depremleri yanı sıra Karadeniz (Rize, Artvin, Kastamonu, Sinop, Bartın …) selleri ile diğer su baskınları, hortumlar, birçok ilimizde meydana gelen orman yangınlarına baktığımızda ülkemizin doğal, teknolojik ve insan eliyle meydana gelebilecek olaylar yönünden afet tehlikesi yüksek bir coğrafyada yer almakta olduğu görülmektedir. Meydana gelen doğa kaynaklı afetler sonrası oluşan hasarlar ülkemiz için ağır bir yük oluşturmakta, neden oldukları can ve mal kaybı yanında önemli sosyo-ekonomik ve çevresel kayıplar da meydana getirmektedir.
Meydana gelen afetlerin en az hasarla atlatılması için afet öncesi, sırası ve sonrası için çok disiplinli, çok aktörlü çalışmaların yönetimde sürat ve etkinlik ile kaynakların seri, hızlı, belli bir düzen içerisinde yapılmalıdır. Müdahale çalışmalarında neleri ve hangi sırayla yapılacakların bilinmemesi telafisi mümkün olmayan sonuçlara neden olmaktadır.
1.BÖLÜM-Acil Durum Planı, Çalışma Rehberi ile Takip ve Kontrol Çizelgesi Hazırlanması
- Acil durum planı hazırlanması
Afetlere hazırlığın ilk aşaması olabilecek herhangi bir olayın etkilerini kısa sürede ve asgari düzeyde atlatılması için belirsizliğe karşı hazırlıklı olmaları konusunda planlama ve organizasyon yapması ile yakından ilgilidir.
Yapılacak planlar; afetlerin oluşu ile birlikte kayıp ve zararların en az hasarla atlatılması için nasıl hareket edilmesi gerektiği konusunda yol gösteren temel başvuru kaynağı olup olabilecek tehlikeler karşısında kullanılan etkin bir araçtır. Diğer bir ifadeyle, mevcut durumu, amaçları ve hedefleri açıklayan yazılı bir belge olup, senaryoları, alternatif yaklaşımları ve uzun ve kısa dönemler için tavsiyeleri de içermekte karar vericiler ve uygulayıcılar için rehber oluşturmaktadır.
Afetlerde en önemli unsurun insan hayatını kurtarmak olduğu uluslararası sözleşmelerle hüküm altına alınmış, tüm kesimlerce genel kabul görmüştür. Planların asıl amacı; meydana gelen her olay da mümkün olan en kısa süre içerisinde, çok sayıda insanı kurtarmak ve yaralıların tedavisini sağlamak olmalıdır. Bunun yanında afetzedelerin ihtiyaçları olan; su, yiyecek, giyecek, ısınma, barınma, korunma, psikolojik desteklerin yanında, afetlere müdahale aşamasında olabilecek ikincil tehlikeleri yani olaylardan sonra meydana gelebilecek yangınlar, salgın hastalıklar, su baskınları, çevre kirlenmeleri, salgın hastalıklar vb. gibi yeni afetler olmasını önlemektir.
Tüm bunları yaparken diğer kurum kuruluşların faaliyetlerinin bir an önce normal düzeye getirmek için haberleşme, ulaşım, altyapılar yani yol, su, elektrik vb. temel ihtiyaçlarıyla ekonomik ve sosyal hayati ihtiyaçlarının en kısa süre içerisinde ve en uygun yöntemlerle karşılamasını da yapılacak planlarda göz önünde alınıp yol gösterici olmalıdır.
Olası afet/acil durumlarda riske hazırlanmak ve olayın etkilerinin asgari düzeyde atlatılması için acil durum planlarının güncel bir halde tutulması, gelişen şartlara göre güncellenmesi yanında önemli bir husus ise, acil durum planlanın uygulayacak eğitimli ve nitelikli iş gücüne ihtiyaç olduğudur. Acil durumlar, normal olmayan ve beklenmeyen sonuçlara neden olması yanında doğru ve etkin müdahale yapılamaması halinde telafisi mümkün olmayan fiziki, sosyal, ekonomik ve çevresel kayıp ile zararlar olmaktadır. Bu yüzden planın uygulanması esnasına da görev alacakların koordinasyon ve müdahale yönetimi, görev, yetki ve sorumluluklarını bilen bilgi ve becerili olanların yapılacak çalışmalara katılımı sağlanmalıdır.
- Çalışma rehberinin hazırlanması
Temel başvuru kaynağı olan acil durum planlarının yapılması sonrası, özellikle müdahale aşamasında yapılacak hizmetlerin neler olduğu ve nasıl karşılanacağı hususlarında yönetim merkezi ve saha çalışanların yönelik olarak çalışma rehberinin bulunması kaynakların etkin, hızlı ve ekonomik kullanımına neden olacaktır. Bunun için de afet öncesi, afet sırası ve afet sonrası yapılacak çalışmaların sorunsuz ve verimli yürütülmesi için merkezde ve sahada çalışanlar için afet takip ve kontrol formunun hazırlanması halinde görev alanların planlı, bilinçli ve kontrollü çalışmaları sonrası olayın etkilerinin kısa sürede atlatılmasına katkı verecektir.
Afetin veya acil durumun meydana gelmesi ile yönetici ve çalışanlarında panik oluşmakta yapılacak işlerin neleri ve hangi sırayla yapacaklarını bilmemeleri veya irade koyamamaları yüzünden yapılacak işleri sekteye uğratmaktadır. Ayrıca yapılacak iş ve işlemlerin önceden bir plan veya prosedürün olmaması veya hizmetlerin öncelik sırasının belli olmaması yüzünden yönetici ve çalışanlar için handikap oluşturmaktadır. Öte yandan olay haberin ulaşması sonrası ilk anlarda harekete geçememezlik veya yanlış hareket geçilmesi birçok olumsuz durumlar yaşanmasına sebebiyet vermektedir. Bunun yanında yönetim üssüne gelen eksik, yanlış ve yetersiz bilgiler ışığında afet yöneticisi ve çalışanları karar vermede sıkıntılar yaşatmasının yanında amir, kamuoyu, zaman ve medya baskısı da görev yapanlarda stres oluşturmaktadır.
Bunun sağlanması içinde afetin öncesi, sırası ve sonrası nelerin ve hangi önceliğe göre yapılacağının belirlenmesi sonrası afetin tüm safhalarını kapsayan çalışma rehberi ile müdahale döneminde her hizmet alanı için yapılacak faaliyetlerin afet takip ve kontrol çizelgesi haline getirilmesi çalışanlar için önemli başvuru kaynağı olacaktır. Müdahale çalışmalarında uygulanacak iş ve işlemlerin tüm taraflarca bilinip bütünlüğün sağlanması için de belirli aralıklarla masa başı uygulamalar yapılarak yönetici ve çalışanlarca bilinip hayata geçirilmesi için eğitim ve tatbikatlar yapılmalıdır.
- Çalışma rehberinin amacı ve rehberde neler olmalıdır?
Çalışma rehberi hazırlanırken acil durum planında belirtilen riskleri, tehlikeleri ve senaryoları göz önüne alarak öncelikle yapılacakların afet öncesi, afet sırası ve afet sonrası bölümlere ayrılıp ana hizmetlerin neler olacağının ana başlıklar belirlenip her faaliyetin altında nelerin ve nasıl yapılacağı net bir şekilde belirlenmelidir.
Bu aşamalara bakıldığında en zor döneminin afet veya acil durumun meydana gelmesi ile yapılacak faaliyetlerin belli bir plan ve öncelik sırasına görev hızlı ve verimli çalışması gereken müdahale dönemi olduğu görülecektir. Bu yazıda çalışma rehberi ile takip ve kontrol çizelgesinin müdahale dönemine ilgili olan kısmı üzerinde durulmuştur.
Öncelikle afetin etki alanı ve hasar durumunu yönelik tahminlerin gerçekçi olarak tespit edilmesi yapılacak çalışmalar için önemli bir unsur olduğu unutulmamalıdır. Bu yüzden bu bölümün afet veya acil durumun meydana geldiği bölgenin daha önceki olaylarda oluşan hasar ve kayıpları ile riskleri belirtilmelidir. Afet veya acil durumu yönetecek olanların merkezden sahayı görüp ona göre ihtiyaçların neler olduğu, nerelerden temin edileceği, ne kadar gönderileceğinin tasarlanabilmesi için bu verilerin gerçekçi bir şekilde ortaya konulması gereklidir.
Müdahale aşamasının yapılacak faaliyetlerin etki ve ihtiyaç analizine göre şekillendiği göz önüne alındığında, ikinci aşama olan ihtiyaç analizinin yani bölgenin ihtiyaçlarının neler ve ne kadar olacağı konusundaki bilgilerin bulunması yönetim merkezinin işini kolaylaştıracaktır.
Bir sonraki bölümde ise ihtiyaçların nerelerden ve nasıl karşılanacağı olmalıdır. Acil durum planlarında ve çalışma rehberinde kaynakların envanterinin bulunması, bunların ne şekilde bölgeye ulaşacağının yer alması acil durumun etkilerini yok etmeye yönelik hizmetlerin yeterli sayıda ve ihtiyaç duyulan yerlere ulaştırılmasına neden olacaktır.
Afetlerde planlamanın ve strateji belirlemenin önemi inkâr edilmez bir gerçek olmakla birlikte asıl sorun kaynakların etkin, hızlı ve ekonomik kullanımı için ihtiyaç duyulan bölge ve yerlere ulaştırılmasıdır. Bu bölümde yapılacakların hizmetlerin neler olduğu ve öncelik sırasına göre yeterli sayıda ve ihtiyaç noktalarına gönderilebilmesi yönelik çalışmaların yapılması için takip ve kontrol çizelgesinin önemi ortaya çıkmaktadır.
- Afet takip ve kontrol çizelgesinin neler bulunmalı ve önemi
Afet çalışanlar, afetin oluşu veya olay haberinin yönetim merkezine ulaşması üzerine afet takip ve kontrol çizelgesini kendilerine rehber ederek, ilk durum tespiti yani etki analizi verilerine yönelik çalışmalara hemen başlamalıdır. Olay veya afetin etki alanı, yıkım / hasar durumu, etkilenen nüfus sayısı, tahmini ölü ve yaralı bilgileri, bölgedeki diğer hasar durumu (altyapı, ulaşım, hastanelerin, okulların vb.) hakkında öğrenilen bilgileri ilgili kurum, kuruluşlar ve afet çalışanları ile paylaşılmalıdır.
Tüm bu faaliyetleri yaparken ilk yapılması gereken afet veya acil durumun sorunsuz ve hızlı bir şekilde yapılabilmesi için öncelikle yönetim merkezlerinin ideal personel ve yöneticilerden oluşarak afeti yönetmeye başlamasıdır. Bunun içinde; olay bölgesinin mülki amir ve yardımcıları merkez ve ilçe sayısı göz önünde bulundurularak gerekli atamaları, bölgeye gelecek kaynakların başta hava alanı veya benzeri giriş yerleri için mülki idare amirlerin tesbiti, acil durum bileşenleri olan; arama kurtarma, tıbbı yardım, emniyet, itfaiye ekiplerinin yanı sıra diğer hizmet alanlarında görev yapabilmeleri için saha koordinasyonu için gerekli görevlendirmeler yapıldı mı, gibi hususlar çizelgede bulunmalı ve kontrolü teyit edilmelidir.
Bölgeye gelen kaynakların (yerel yönetimlerin, sivil toplum kuruluşları, kurum ve kuruluşların vb.) zamanında ve etkin olarak kullanılması tesis edilebiliyor mu, yönlendirilmesi/ulusal kaynakların sevk ve idaresi yapılabiliyor mu, yine kontrol ve takip çizelgesinde bulunması gereken hususlardandır.
Bunları yapılabilmesi için en önemlisi afet ve acil durumlarda görevli kurum ve kuruluşların en üst seviye temsilcilerinin, oluşturulan kriz merkezinde 24 saat çalışma esasına göre görevlendirmelerin yapılması afet takip ve kontrol çizegelesinin ilk maddesini oluşturmalıdır. Unutulmaması gereken afetin, afet yönetim merkezinden yönetildiğidir. Başka bir ifadeyle afet ve acil durumlarda koordinasyon esaslarına uyulup uyulmadığı hususlarının takip ve kontrolünün yapılmasıdır.
Afet bölgesinin haberleşme, ulaşım, arama kurtarma, tıbbı yardım, afete bağlı olarak veya diğer sebeplerden oluşabilecek ikincil tehlikelerin önlenebilmesi neler yapılacağı ana başlıklar halinde çalışma rehberinde bulunmalıdır. Bunlara ilaveten acil bakım ihtiyacı, geçici iskan, ölülerin durumu ile defin işlemleri, elektrik doğalgaz su ve kanalizasyon gibi alt yapı tesislerinin tekrar kullanımına acılımı, enkazlar nasıl kaldırılacağı, afet sorası bölgede bulunan çiftlik ve evcil hayvanların durumlarının tekrar normale dönebilmesi gibi yapılacak hizmetler için ayrı ayrı olmak üzere afet takip ve kontrol çizelgesi haline getirilmelidir.
Afetin her aşamasında yapılacakların çalışma rehberi ile takip ve kontrol çizelgesi haline getirilmesi afetin merkezi ve yerel koordinasyonu için önemli bir başvuru kaynağı oluşturacaktır. Özellikle müdahale aşamasında yapılacak afetin merkezi koordinasyon hizmetlerinin takibi ve kontrolünü kolaylaştıracaktır.
Afet haberinin alınması üzerine yöneticiler ve çalışanların üzerinde oluşacak heyecanın önlenebilmesi için yapılacak faaliyetlerin çalışma rehberi üzerinde yürütülmesinin başvuru kaynağının tekil olması yanında tüm taraflarca bilinmesi çalışmaların bütünlüğünü sağlayacaktır. Müdahale döneminde takip ve kontrol çizelgesine göre hareket edilmesi halinde kaynaklar seri, hızlı, yeterli sayıda ihtiyaç duyulan bölgelere gidecek böylece görev tekrarlarının önleyecektir.
Çalışma rehberi ve çizelge hazırlanırken tüm paydaşlarla görüşleri doğrultusunda hazırlanmalı, değişen ve gelişen durumlara göre güncellenmesi yapılmalı ve görev alacaklar bilgilendirilmelidir. Bunun yapılması halinde afet ve acil durum hizmetlerine yönelik olarak ortak mevzuat, ortak terminoloji ve hareket tarzı gibi önemli etkenlerin tüm taraflarca bilinip ve uygulanmasına neden olacaktır.
Sonuç:
Afet ve acil durumun etkilerinin en az hasarla atlatılması için yapılacak çalışmalarda kullanılacak kaynakların hızlı, etkin ve ekonomik şekilde kullanılması için planlamanın önemin yanında en önemlisi müdahale aşamasında hangi hizmetlerin öncelik sırasına göre yapılacağıdır. Her hizmet alanında yapılacak çalışmaların seri, verimli ve ekonomik olması amacıyla yapılacak faaliyetlerin takibi ve kontrolü kayıt altına alınmalıdır. Zaman, amir, medya ve kamuoyu baskısı altında görev yapan afet yöneticileri ve çalışanları için takip ve kontrol çizelgesi önemli bir rehber olacaktır. Afet etkilerinin kısa sürede ve asgari düzeyde atlatılması için yapılan çalışmalar hızlı ve seri şekilde yapıldığından gözden kaçırılmış veya eksik yapılmış faaliyetler çizelge yardımı ile ortaya çıkacak ve eksikliklerin giderilmesine neden olacaktır.
Çalışmaların belli bir prosedür ve öncelik sırasına göre yapılarak, kayıt altına alınması, takip ile kontrolünün sağlanması ile çalışmaların diğer paydaşlarca bilinmesi iş ve işlemlerin standardını sağlayacaktır.
